Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους έγινε δυο φορές απογραφή των Δολιανών, μία το 1828, που αναφέρει τα Δολιανά με 160 οικογένειες και η άλλη το 1840, η οποία πληροφορεί ότι τα Δολιανά αποτελούν Δήμο γ’ τάξεως με 1649 κατοίκους. Η πολύ μεγάλη διαφορά του πληθυσμού μεταξύ 1700 και 1840 οφείλεται στην εγκατάσταση εδώ ξεριζωμένων κατοίκων του Μωριά, εξαιτίας των ταραχών που έλαβαν χώρα κυρίως μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1769 (τα γνωστό Ορλωφικά). Με την πάροδο του χρόνου, κατά τη δεύτερη περίοδο της Τουρκοκρατίας, επιστρέφουν οικογένειες από τους τόπους που είχαν καταφύγει προσωρινά και αναζητούν τόπους μόνιμης εγκατάστασης. Τα Άνω Δολιανά φαίνεται πως δέχτηκαν πληθώρα ανέστιων…

Από πλευράς τοπογεωγραφίας τα Άνω Δολιανά βρίσκονται σε ορεινή περιοχή, με υψόμετρο 950 μ. και με κλίμα το χειμώνα ψυχρό και το καλοκαίρι δροσερό. Η πλειοψηφία των κατοίκων αρχικά ήταν ποιμένες, με την πάροδο του χρόνου όμως στράφηκαν και στην καλλιέργεια της γης. Το ψυχρό κλίμα του χωριού κατά τη χειμερινή περίοδο ανάγκασε τους προγόνους μας να αναζητήσουν τόπο με ήπιο κλίμα, κατάλληλο για το χειμώνα. Έτσι, εγκαταστάθηκαν στις μεσημβρινές υπώρειες του όρους Ζάβιτσα και στην κοιλάδα του χείμαρρου Τάνου. Στον τόπο βρήκαν αρκετές σπηλιές που, μαζί με πρόχειρες καλύβες, υπήρξαν οι πρώτες κατοικίες των Δολιανιτών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο κατέστησαν τα Δολιανά δίεδρο χωριό. Όλοι το χειμώνα κάτω και το καλοκαίρι πάνω. Η απόσταση μεταξύ των Άνω Δολιανών και των Κάτω Δολιανών 7 ώρες πεζοπορία!

Η κάθοδος και η εγκατάσταση στο χειμαδιό έγινε προεπαναστατικά, εφόσον η προαναφερθείσα απογραφή του 1840 κάνει λόγο για τα Κάτω Δολιανά (Καλύβια Δολιανών) και για τους δευτερεύοντες οικισμούς Αρτσίνα (Προσήλια)-Καμινάρι-Ταβερναριά.

Τα Δολιανά δοξάστηκαν από δύο νικηφόρες μάχες του αγώνα. Η πρώτη έγινε στις 18 Μαΐου 1821, όπου ο Νικηταράς κατατρόπωσε τη στρατιά του Κεχαγιάμπεη και η δεύτερη στις 9 Ιουλίου 1825, οπότε ο Υψηλάντης αμύνθηκε γενναία και ανάγκασε τον Αιγύπτιο Ιμπραήμ να προχωρήσει προς την Αράχωβα  χωρίς να ενοχλήσει το στρατόπεδο των Βερβαίνων, το οποίο σχεδίαζε να διαλύσει.

Αλλά κατά τις 11 Μαΐου 1826 ο Ιμπραήμ πυρπόλησε από άκρη σε άκρη τα Άνω Δολιανά. Τότε κάηκε και ο ιερός ναός του προστάτη του χωριού, του Αγίου Γεωργίου. Στην απογραφή του 1828 γίνεται λεπτομερής αναφορά στον άλλο ναό του χωριού, την Κοίμηση της Θεοτόκου, ούτε λέξη όμως για τον Αγιώργη. Φαίνεται πως το ερειπωμένο κτίσμα αγνοήθηκε από τον απογραφέα.

Το 1833 ανακατασκευάστηκε ο Ιερός Ναός του Αγίου Γεωργίου και μάλλον το ερειπωμένο τοιχίο επενδύθηκε με μάρμαρα Δολιανών. Έτσι εξηγείται και το μεγάλο πάχος του σημερινού τοιχίου.

Το κόσμημα τούτο του χωριού, με τη θαυματουργή εικόνα του Αγιώργη προκάλεσε τη νοσηρή θέληση κατοίκων άλλου χωριού, οι οποίοι, εκμεταλλευόμενοι την απουσία των Δολιανιτών στα Κάτω Δολιανά, έκλεψαν την εικόνα και την έκρυψαν σε υπόγειο στο χωριό τους. Τότε ο Κων/νος Παπαντώνης, πατέρας του Ηλία Παπαντώνη (1868-1942) και παππούς του Γρηγορίου Παπαντώνη (1907-1978) ονειρεύτηκε τον γείτονά του καβαλάρη Άγιο, ο οποίος του είπε που έκρυβαν οι κλέφτες την εικόνα. Έτρεξαν τότε οι Δολιανίτες στο άλλο χωριό, βρήκαν το πατρογονικό κειμήλιο, το πήραν και αποφάσισαν κάθε φθινόπωρο, κατεβαίνοντας στα Κάτω Δολιανά να το παίρνουν μαζί τους να το φιλοξενεί ο Άγιος Νικόλαος και την Άνοιξη, ανεβαίνοντας στο ορεινό, να επιστρέφουν την εικόνα στο φυσικό της σπίτι.

Η μεταφορά πάνω-κάτω και αντίστροφα, γίνεται με αθρόα συμμετοχή Δολιανιτών αλλά και πολλών ευλαβών ξενοχωριτών.

Από τον συσχετισμό της ηλικίας των Παπαντωναίων, που αναφέραμε, συμπεραίνει κανείς πως αυτό το πατροπαράδοτο έθιμο της μεταφοράς της εικόνας πρέπει να άρχισε λίγο μετά το 1850.

Αύγουστος 2019

Στυλιανός Παπαντώνης

Συνταξιούχος Δάσκαλος